پرورش طیور در مناطق گرمسیر جهان به سرعت رو به افزایش است. قسمت‏های کثیری از قاره‏های آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی که سهم عمده‏ای از جمعیت جهان را در خود جای داده‏اند، در این شرایط آب و هوایی واقع شده‏اند. دست‏یابی به تولیدات کافی در مناطق گرمسیر کار بسیار دشواری است، زیرا در این شرایط محیطی، تنش‏گرمایی در طیور رخ داده و عملکرد طیور به دلایل متعددی از جمله کاهش مصرف خوراک، کاهش وزن، کاهش کیفیت لاشه، افزایش تلفات و افزایش ضریب تبدیل، به شدت کاهش می­یابد .زمانی‏که دمای محیط به بالاتر از منطقه آسایش گرمایی افزایش می‏یابد، پرنده دچار تنش گرمایی شده و در این حالت تغییرات فیزیولوژیکی در اسیدیته و متابولیت‏های خون صورت می‏گیرد. کاهش مصرف و عدم بازدهی مناسب خوراک، کاهش وزن و کاهش کفیت لاشه و کاهش قدرت‏ دفاعی و سیستم ‎ ایمنی بدن از مهم‎ترین موارد در زمان تنش‏ گرمایی است . بنابراین یکی از مسایل مهم در صنعت طیور در مناطق گرمسیر جهان تنش گرمایی است، چرا که باعث کاهش عملکرد رشد، کاهش عملکرد سیستم ایمنی و افزایش تلفات شود.بسیاری از عوامل عفونی و غیربیماری‏زا وجود دارند که می‏توانند باعث کاهش‏ عملکرد و یا حتی موجب توقف و از کار افتادن سیستم ‏ایمنی در طیور شوند که از جمله‏ مهم‏ترین آن‏ها می‏توان به شرایط محیطی مثل دما، رطوبت، تراکم گله و سایر عوامل تنش‏زا اشاره نمود. تنش گرمایی طولانی ممکن است به طور موقت و یا حتی دایمی به اندام‏های لنفاوی اولیه (تیموس و بورس) آسیب وارد کند و بنابراین طیور را برای پذیرش انواع گوناگون بیماری‏های باکتریایی، ویروسی و انگلی مستعد کند .

هر حیوانی برای ادامه زندگی به حرارت معینی نیاز دارد که کم یا زیاد شدن آن عوارض گوناگونی در بدن ایجاد می­کند. در مرغ‏داری­های صنعتی و تجاری برای حفظ سلامتی، تولید و رشد کافی باید حرارت مطلوب را در سالن­ها تامین نمود. تنش به عنوان سازگاری غیرطبیعی در فیزیولوژی حیوان برای برطرف کردن تاثیرات سوء محیط و مدیریت تعریف می­شود درجه حرارت بدن مرغ‏های اهلی در محدوده نسبتاً دقیقی نگهداری می‏شود که بصورت حد بالا وحد پایین ریتم شبانه روزی  درجه حرارت عمق بدن منعکس شود. درجوجه‏هایی که به خوبی تغذیه شده باشند، حد بالا 5/41 و حد پایین 5/40 می‏باشد. محیط گرم یا افزایش فعالیت باعث افزایش درجه حرارت بدن به بالاتر ازحد قابل قبول و محیط بسیار سرد باعث خروج گرما از بدن و درنهایت در هر دو مورد منجر به تلفات می‏شود.

 آسایش حرارتی

در ناحیه آسایش حرارتی، طیور بدون این‏که نیاز به تغییر درمصرف خوراک ویا فعالیت متابولیکی خاصی داشته باشند درجه حرارت بدن خود را ثابت نگه می‏دارند. ناحیه آسایش برای لاین‏های مختلف بین 3/18 - 9/23 درجه‏سانتی‏گراد می‏باشد با کاهش درجه‏ حرارت دراین ناحیه تحریک گیرنده‏های پوستی را در پی داشته که این تحریک به هیپوتالاموس رفته که باعث تنگ شدن دیواره رگ‏ها وکاهش گردش خون برای جلوگیری از اتلاف حرارت می‏شود در نتیجه ثابت ماندن دمای بدن را در پی خواهد داشت .

پا‏‏سخ پرندگان به تنش گرمایی

پرندگان در طی مدت تنش‏ گرمایی، رفتار خود را جهت کمک به نگهداری درجه حرارت بدن در محدوده طبیعی تغییر می­دهند. تطابق رفتاری در مقایسه با تطابق فیزیولوژیکی در پرنده با سرعت بیش‏تر و صرف هزینه کم‏تر انجام می­گیرد. تطابق رفتاری با استفاده از عکس­العمل مولکولی به تنش ‏رفتاری و با واسطه پروتئین­های مخصوص شوک حرارتی انجام می‏گیرد. مرغ­ها با افزایش درجه حرارت محیطی به بالاتر از محدوده منطقه راحتی، زمان کم‏تری را صرف حرکت و ایستادن می‏کنند. هم‏چنین مک فارنلی و همکاران (1989) گزارش کردند که مرغ­ها در طول مدت قرار گرفتن در معرض گرمای بالا، جهت جبران اتلاف آب ناشی از سرد شدن تبخیری و کاهش در زمان مصرف آب در طول مدت اعمال هم‏زمان تنش‏ گرمایی و چندین عامل تنش‏زای دیگر، مصرف غذا را کاهش و مصرف آب را افزایش می­دهند. پرندگان اهلی زمانی که در معرض درجه حرارت محیطی بالا قرار بگیرند آب را بر روی تاج و غبغب خود می‏پاشند تا خنک شدن تبخیری از این سطوح را افزایش دهند. پرندگانی که در معرض تنش‏ گرمایی قرار گرفته­اند زمان کم‏تری را صرف انجام رفتارهای اجتماعی می­کنند. پرندگانی که تنش‏ گرمایی دیده­اند در صورتی که در قفس نگهداری شوند از همدیگر فاصله گرفته، له‏له زده و تقریباً با بال­های افتاده و اندکی دور از بدن جهت حداکثر رساندن اتلاف گرمایی محسوس می­ایستند.

 در سال­های اخیر نشان داده شده که مرغ­ها در صورتی که درجه حرارت محیطی موثر منجر به از دست دادن حرارت از بدن شود، محیطی را انتخاب می­کنند که میزان گرمای بدست آمده را افزایش دهد و در صورتی‏که درجه‏حرارت محیطی موثر منجر به افزایش حرارت بدن شود محیطی را انتخاب می­کنند که از دست دادن حرارات را افزایش دهد. مرغ در محیط طبیعی جهت فرار از گرمای زیاد به سایه پناه برده و یا به دنبال مکان­های خنک‏تر می‏شود. مرغ­ها در محیط‏های بسته با استفاده از مکانیسم کنترل جستجو، محیط بهتر را انتخاب می­کنند.

مصرف آب و خوراک

در بین مواد مغذی (انرژی، کربوهیدرات، پروتئین و چربی) چربی‏ها بیش‏ترین مقدار آب را تولید می‏کنند (6/1 گرم به ازای تجزیه‏ هر گرم چربی) به این دلیل تغذیه‏ چربی در زمان تنش‏ گرمایی به خنک کردن بدن طیور کمک می‏کند.کاهش شدت تنفس (حدود 60%) ناشی از مصرف آب خنک مشخص شده است. دمای آب شرب باید 15-20 درجه کم‏تر از درجه حرارت محیط بوده و تعداد آبخوری‏ها حداقل 50% افزایش یابد. از آن‏جایی که افزایش مصرف آب دمای بدن را کاهش می‏دهد، پیشنهاد شده است که دمای آب در طول مدت تنش‏ گرمایی 20 درجه‏سانتی‏گراد باشد و طبق گزارشات جوجه‏های ‏گوشتی که تحت شرایط تنش‏‏ گرمایی قرار گرفته‏اند اگر به مقدار 30 میلی‏گرم بر کیلوگرم وزن زنده، آب با دمای 41 درجه‏سانتی‏گراد بنوشند دمای بدن تغییر نمی‏کند ولی زمانی‏که آب با دمای 7/12 درجه‏سانتی‏گراد بنوشند دمای بدن یک درجه‏سانتی‏گراد کاهش می‏یابد.

هنگام افزایش سریع درجه حرارت محیط، مصرف خوراک برای مدتی در سطح طبیعی باقی می‏ماند، لذا حرارت افزایشی ناشی از خوراک با دوره حداکثر تنش‏ گرمایی همراه می‏شود. در دمای بالا این عکس العمل چهار تا پنج ساعت پس از مصرف خوراک به بیش‏ترین مقدار خود می‏رسد و اثر آن ممکن است 8-10 ساعت هم ادامه یابد. حرارت متابولیکی تولیدی در پرندگان گرسنه (در محدودیت غذایی) 20-70 درصد کم‏تر از پرندگان تغذیه شده می‏باشد .  در شرایط تنش‏ گرمایی که دو ساعت بعد از مصرف غذا، دمای بدن 7-12 درصد افزایش می‏باید، محدودیت غذایی ‌‌‌مانع از مرگ‏ومیر می‏شود. غذا باید ترجیحا شش ساعت قبل از شروع تنش برداشته شوند. این امر سبب افزایش زنده‏مانی می‏شود ولی تاثیر منفی بر عملکرد دارد. محدودیت غذایی نسبت به عادت دادن طیور به گرما دارای اهمیت کم‏تری است .

 انرژی دریافتی مهم‏ترین ماده‏ مغذی محدودکننده‏ عملکرد پرندگان در دمای بالا است. با افزایش دمای محیطی به بالای 21 درجه‏ سانتی‏گراد انرژی لازم برای نگهداری حدود 30 کیلوکالری در روز کاهش می‏یابد. اگرچه انرژی لازم برای نگهداری در دماهای بالا کم‏تر است، ولی بیشتر انرژی بوسیله اتلاف هدر می‏رود. غذای مصرفی تقریبا 72/1 درصد به ازای هر یک درجه‏سانتی‏گراد تغییر در دمای هوا (بین 18-32 درجه‏سانتی‏گراد) کاهش می‏یابد. اگرچه زمانی که دما بین 32-38  درجه‏سانتی‏گراد باشد این کاهش خیلی بیشتر است (پنج درصد افزایش به ازای هر یک درجه‏سانتی‏گراد). در صورت افزایش انرژی جیره باید تمامی مواد مغذی دیگر را نیز متناسب با آن افزایش داد. به حداقل رساندن مقدار اسیدهای‏آمینه اضافی به بهبود مصرف‏ خوراک منجر می‏شود (دقیر، 1378). در بین مواد غذایی جیره پروتئین بیش‏ترین حرارت افزایشی را دارد، جیره با پروتئین کم بر عملکرد جوجه‏های گوشتی زمانی که دمای هوا زیاد است، اثر منفی دارد. جیره با پروتئین کم (15-20 درصد) حرارت تولیدی را افزایش می‏دهد و سبب افزایش هورمون تیرویید  T₃در جوجه‏های گوشتی می‏شود. کمبود آرژنین، لیزین، ایزولیسین، متیونین و تریپتوفان سبب افزایش T₃ پلاسما و افزایش حرارت تولیدی در جوجه‏های ‏گوشتی تغذیه شده با جیره دارای پروتئین کم می‏شود. افزایش ماده ‏خشک در ران و بال‏ها در جوجه‏های گوشتی زمانی که با جیره دارای پروتئین کم تغذیه می‏شدند و اغلب در شرایط تنش‏ گرمایی بودند مشاهده شده است. تغذیه جوجه‏ های‏گوشتی با جیره دارای سطح پروتئین بالا در دمای 32 درجه‏سانتی‏گراد سبب افزایش انرژی نگهداری و کاهش عملکرد جوجه‏های‏گوشتی در شرایط تنش‏ گرمایی می‏شود .

 در برنامه تغذیه‏ای انتخابی،انرژی جیره بایدازموادخوراکیغنی از چربی یا روغن‏هایی بااسید چرب ‏اشباع بیشتر  مثل سبوس داخلی برنج و یا روغن‏های گیاهی تامین و طی ساعات خنک شبانه روز بخشی از آن در صبح و قسمتی نیز در غروب به مصرف برسد، زیرا چربی باعث افزایش خوش‏خوراکی می‏شود، به علاوه چربی با کاهش سرعت عبور مواد هضمی و در نتیجه افزایش استفاده از مواد غذایی ارزش کالریک بیش‏تری فراهم می‏نماید. تراکم انرژی در مدت تنش‏ گرمایی باید 10 درصد افزایش یابد در حالی که تراکم دیگر مواد غذایی بایستی 25 درصد افزایش یابد . پرندگان انرژی زیادی را صرف استفاده از غذا می‏کنند به همین دلیل غذاهایی با تراکم بالا مفید هستند. پلیت و کرامبل بهترین شکل غذا در شرایط گرم می‏باشد .

اثرتنش‏ گرمایی بر عملکرد پرنده

تعادل الکترولیت یا تعادل اسید- باز بدن در شرایط طبیعی به راحتی به­هم نمی­خورد، چون سیستم­های بافری، pH بدن را در شرایط فیزیولو‍ژیکی نزدیک به حالت طبیعی حفظ می­کنند. پرندگان در دمای بالا نرخ تنفسی خود را افزایش می­دهند تا از راه تبخیر خودشان را خنک نمایند، زیرا دارای غدد عرق نمی­باشند. این فرآیند سبب از دست رفتن زیاد دی­اکسیدکربن می­شود. افزایش دفع دی­اکسیدکربن موجب کاهش فشار نسبی آن در پلاسمای خون می­شود. با از دست رفتن یون­های هیدروژن و کاهش غلظت آن در خون، pH پلاسما افزایش و در نتیجه آلکالوز تنفسی رخ می­دهد. به ‏طوری که در دمای 41 درجه‏سانتی‏گراد میزان pH خون حتی 65/7 نیز گزارش شده است و این در حالی است که pH مطلوب خون جوجه 28/7 می­باشد. آلکالوز تنفسی با کاهش مصرف خوراک و عملکرد پرنده همراه است. تعادل الکترولیت دارای ارتباط تنگاتنگی با pH، فشار گاز و غلظت بی‏کربنات خون است. تصحیح الکترولیت جیره برای حفظ عملکرد مطلوب در چنین شرایطی ضروری است زیرا در شرایط آلکالوز، مسیرهای متابولیکی حداکثر بازدهی را نخواهند داشت .

در آزمایشی  نشان دادند که همگام با افزایش دمای محیط و میزان الکترولیت جیره، مصرف آب افزایش و دمای راست روده جوجه­‏ها کاهش یافت. بنابراین مصرف آب عامل مهمی در تنظیم دمای بدن جوجه­ها و زنده­مانی آنها در شرایط گرم می­باشد. سطوح سدیم، پتاسیم و کلر پلاسما تحت تاثیر تنش‏ گرمایی قرار می­گیرند. غلظت سدیم و پتاسیم پلاسما با افزایش دمای محیط کاهش می­یابد در حالی که غلظت کلر افزایش می‏یابد علاوه بر این‏ها تنش‏ گرمایی سبب کاهش لنفوسیت و افزایش هتروفیل سلول­‏های خونی نیز می­شود . افزایش غلظت کلر موجب کاهش دفع یون هیدروژن و بازجذب بی­کربنات توسط کلیه‏ها می­شود. این امر ممکن است منجر به اسیدی کردن خون شود که به نظر می­رسد در پاسخ به آلکالوز باشد. البته مدت ‏زمان تنش نیز مهم است زیرا گزارش شده است که سطوح کلر در جوجه­‏هایی که تحت تنش ‏مزمن یک هفته‏­ای (42 تا 49روزگی) قرار گرفتند کاهش یافت .